اشته و به دفاع از حریم نبوت پرداخته اند. اهل بیت تمامی آیه های مربوط به زندگی انبیا را بر اساس «رای به عصمت آنان» تفسیر کرده و به این گرایش معروف بوده اند.(41)

عالم آل محمد، امام هشتم علیه السلام در مناظراتشان و در پاسخ پرسش هایی که از ایشان می شد، میراث ارجمندی را در تفسیر آیات قصص به یادگار گذاشت که به یک نمونه از آن اشاره می شود:

محمد بن علی بن جهم، حکایت می کند که در مجلس مأمون حاضر شدم و علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز نزد وی نشسته بود. مأمون به ایشان گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا سخن شما این نیست که پیامبران دارای عصمت از گناه هستند؟ وی فرمود: «بله، درست است». مأمون از تعدادی از آیه های قرآن پرسید، از جمله گفت: این آیه را برای من روشن سازید که نسبت به ابراهیم می فرماید: «فلمّ جنّ علیه اللیل رای کوکباً قال هذا ربّی»(42)، علی بن موسی علیه السلام فرمود: ابراهیم، میان سه گروه قرار گرفت: زهره پرست، ماه پرست و خورشید پرست.

این زمانی بود که از نقبی که در آن مخفی بود، خارج شد. وقتی پرده تاریک شب، همه جا را گرفت و ستاره زهره را دید، به گونه ای پرسش گرانه و انکار آمیز گفت: «هذا ربّی»، چون زهره افول کرد و نا پدید شد گفت: من چیزهایی را که غروب می کنند دوست ندارم زیرا افول از صفات پدید آمده هاست، نه چیزی که قدیم و همیشگی است. پس از آن، وقتی ماه را دید که طلوع کرده است، انکار آمیز و پرسش گرانه گفت: این پروردگار من است؟! زمانی که ماه از دیدگان نهان شد گفت: اگر پروردگارم مرا هدایت نکند، از گمراهان خواهم بود.پس چون صبح شد و خورشید را دید که درخشان و طالع است، از روی انکار و پرسش، نه از روی پذیرش و خیر گفت: این پروردگار من است؟! این که از زهره و ماه هم بزرگ تر است! آنگاه که خورشید غروب کرد، به گروه های سه گانه ای که زهره، ماه و خورشید را می پرستیدند، گفت: ای قوم! من از آنچه شما شریک خدا قرار می دهید، بیزارم، من رو به سوی کسی می آورم که آفریننده آسمان ها و زمین است و از مشرکان نیستم. ابراهیم علیه السلام خواست برای آنان بطلان دینشان را روشن و ثابت کند که پرستش همانند زهره، ماه یا خورشید را نسزد و تنها شایسته آفریننده آنها و خالق آسمان و زمین است. آنچه ابراهیم با آن بر قومش احتجاج کرد، از چیزهایی بود که خداوند عزوجل به او الهام کرده بود، همچنان که می فرماید: «و تلک حجّتنا آتیناها ابراهیم علی قومه»(43).

پی نوشت ها:

1. ر.ک: البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بحرانی، ج 1، ص 19.

3.ر.ک: بحارالانوار، چاپ بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ سوم، سال 1403 ق.، ج 92، ص 12 – 1.

4. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 307.

5. عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 130.

6. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 96.

7. فصلنامه پژوهش های قرآنی، ش 1علیه السلام – 18، ص 301 – 300.

8. عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 6.

9. جهت مطالعه تفصیلی این بحث ر.ک: اسباب النزول واحدی نیشابوری، ص 8 – 6؛ التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت، ج 1، ص 130 – 126 و الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، ج 1، ص 113 – 106 و 119 – 114.

10. ر.ک: فصلنامه تخصصی الهیات و حقوق (دانشگاه علوم اسلامی رضوی) ، ش 14، ص 1علیه السلام 1.

11.بقره / 2علیه السلام 4.

12. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 323.

13. همان، ج 1، ص 383.

14. همان، ج 1، ص 308.

15. بقره / 22.

16. ر.ک: سیره امام رضا، ص 267.

17. عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 16.

18. همان،باب 11، حدیث 19.

19. همان، حدیث 16.

20. آل عمران / 54.

21. نساء / 142.

22. عیون اخبار الرضا، باب 11، حدیث 19.

23. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 314.

24. حجر / 85.

25. معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص 3علیه السلام 3.

26. اعراف / 31.

27. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 334.

28. یوسف / 106.

29. مسند الامام رضا، ج 1، ص 347.

30. نساء / 31.

31. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 238.

32. آل عمران / 18.

33. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 166.

34. اعراف / 180.

35. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 42.

36. نحل / 16.

37. اصول کافی، ج 1، ص 219.

38. بقره 229.

39. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 316.

40. یس / 39.

41. مسند الامام رضا، ج 1، ص 367.

42. ر.ک: فصلنامه تخصصی الهیات و حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ش 14، ص 180 – 1علیه السلام 5.

43. انعام / 83.

من تبدیل آیه قرآن به معادل لغوی آن، تبیین می کنند که صراط مستقیم راهی است که در مسیر حجت خدا باشد و هوا جویی و خود رای در دین، گمراهی و تباهی است. امام علی بن موسی الرضا علیه السلام درباره «فاصفح الصفح الجمیل»(23) فرمودند: صفح جمیل، گذشتی است که در او مؤاخذه و عقاب نباشد.(24) درباره «خذوا زینتکم عند کل مسجد»(25) نیز از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: زینت یعنی لباس؛ بنابراین معنای آیه این می شود که هنگام نماز و حضور در مساجد، لباس های نیکو و زینتی خود را بپوشید.(26) از حضرت امام رضا علیه السلام درباره «و ما یؤمن أکثرهم بالله الاّ و هم مشرکون»(27 ) پرسیده شد. فرمود: «شرکی است که به حد کفر نمی رسد.»(28) در این آیه کریمه آمده: بیشتر آنان به خدا ایمان نمی آورند مگر آنکه برای او شریک می گیرند.» این سؤال پیش می آید که چگونه در حالی که مشرک اند، ایمان دارند. پاسخ امام رضا علیه السلام می فهماند که مقصود از شرک مذکور در این آیه، شرکی است که با ایمان قابل جمع است و به حد کفر نمی رسد. از دیگر معیارهای تفسیری امام رضا علیه السلام، تعیین مصداق و تطبیق آیه است، بدین صورت که مفهوم کلی آیه اخذ و بر مصادیق جدید انطباق داده می شود و راه کارهای زندگی در گستره های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از قرآن برداشت می شود و برای واژه یا عبارتی مصادیق بسیار کلامی و یا فردی تعیین می نماید. حال، نمونه های از کلام امام رضا علیه السلام در این زمینه عرضه می گردد که در آن به بیان مصداق و تطبیق آیه پرداخته اند: 1. امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در آیه «ان تجتنبو کبائر ما تنهون عنه»(29) برای کبائر این مصادیق را بر می شمرند: «پرستش بت ها، می خوردن، قتل، نافرمانی پدر و مادر، تهمت ناروا زدن، فرار از جنگ و خوردن مال یتیم.»(30) 2. در ذیل آیه «شهدالله أنّه لا اله الاّ هو والملائکه و أولوا العلم قائماً بالقسط»(31) امام هشتم علیه السلام فرمود: «هو الامام». یعنی مقصود و مصداق اعلی و اکمل (اولوالعلم) امام معصوم علیه السلام است؛ زیرا دانش آنان برگرفته از دانش خدا و رسول اوست و آنان به سر چشمه علم و معرفت، دسترسی دارند و دیگران از فیض وجودشان به معرفت صحیح و کامل دست می یابند.(32) 3. امام رضا علیه السلام فرمود: «زمانی که به شما سختی ای برسد، به واسطه ما از خداوند کمک بخواهید و این همان فرموده اوست: «و لله الاسماء الحسنی فادعوه بها»(33) حضرت در ادامه فرمودند به خدا سوگند! ماییم اسمای حسنای الهی که هیچ کس جز به شناخت ما پذیرفته نمی شود(34). 4. وشاء می گوید: از حضرت رضا علیه السلام درباره «و علامات و بالنجم هم یهتدون»(35) پرسیدم. فرمود: آن نشانه ها ماییم و نجم، رسول الله (ص) است.(36) 4. بیان احکام قرآن کریم فقه پژوهی قرآنی از نخستین شاخه های تفسیر و علوم قرآن است که زمینه خلق آثار فراوانی با عنوان «ایات الاحکام» و «فقه القرآن» بوده است. امامان معصوم: که خود منبع و مرجع تبیین احکام دین هستند، در بسیاری از موارد، نظر خود را در بیان احکام، به قرآن کریم مستند کرده اند. روایت های امام هشتم علیه السلام در آیات الاحکام و تمسک به قرآن در تبیین مسائل فقهی از نمونه های بارز استناد معصومین در تبیین احکام به قرآن کریم است. ابوالقاسم فارسی می گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: خداوند در کتابش می فرماید: «فإمساک بمعروف أو تسریح بإحسان»(37 ) مقصود از آن چیست؟ امام علیه السلام فرمود: امساک به معروف؛ (نگه داشتن به خوبی) یعنی آزار ندادن همسر و پرداخت نفقه او و اما «تسریح بإحسان» به شایستگی رها کردن یعنی طلاق دادن طبق آنچه خدا مقرر فرموده است.(38) پس از گفت و شنودی که ابوسعید مکاری با امام رضا علیه السلام داشت، به امام می گوید: مسأله ای از تو می پرسم. امام می فرماید: «گمان نمی کنم، پاسخ مرا بپذیری، از یاران من نیستی! اما در عین حال بپرس.» می پرسد: مردی که هنگام مرگش گفته است: «کلّ مملوک قدیم فهو حرّ لوجه الله»؛ یعنی هر برده قدیمی ای که داشتم در راه خدا آزاد کردم در این باره چه می گویی؟ امام علیه السلام می فرماید: «بله، هر بنده ای که شش ماه بر او گذشته باشد، آزاد است؛ زیرا خداوند می فرماید: «والقمر قدرّناه منازل حتی عاد کالعرجون القدیم»(39) بنابراین، هرچیزی که شش ماه مانده باشد، قدیمی است.(40) 5. تنزیه پیامبران و تبیین متشابهات رواج اسرائیلیات و افسانه های نادرست درباره پیامبران برداشت های نادرست از آیات متشابه در داستان پیامبران و تفسیرهای ناروا، سبب مشوه شدن چهره پیامبران و تهمت های ناروا به آنان بوده است و شاید در طول تاریخ برخی ناپاکان خواسته اند با آلوده جلوه دادن حریم نبوت و ولایت، زمینه حضور خود در مسند رهبری جامعه و توجیه کرده های خود را فراهم آورند. امامان معصوم که مهبط وحی و آگاه به سرگذشت و سیره انبیای پاک الهی بوده اند، پرده از چهره باطل برد

منزله قرآن فعظّم الحجّه فیه والایه والمعجزه فی نظمه»؛ او گرچه سخن امام رضا علیه السلام دلایل اعجاز و نظم قرآن را ذکر نمی کند، ولی این عبارت وی دلالت دارد که آن حضرت، این مسأله را بسیار با اهمیت دانسته و از آن به عظمت یاد کرده است.(9)

شأن نزول

از امام رضا علیه السلام روایت هایی در شأن نزول برخی آیات و سور وارد شده است که به ذکر دو مورد بسنده می کنیم.

1. آن حضرت از پدرانش نقل می کند که آیه «الّذین ینفقون اموالهم باللیل والنّهار سرّاً و علانیه»(10)؛ درباره حضرت علیه السلام نازل شده است.(11)

2. حضرت امام رضا علیه السلام در تفسیر سوره «والیل اذا یغشی» می فرمایند: این سوره درباره ابوحداح است که درخت خرمای شخصی بخیل را که در خانه مرد انصاری بود و موجب اذیت او می شد، در عوض خانه اش خرید و به آن مرد واگذار کرد.(12)

محکم و متشابه

علی بن ابراهیم قمی روایت می کند که حضرت ثامن الحجج علیه السلام فرمود: هرکس متشابه قرآن را به محکمش بازگرداند، به راه راست راهبری می شود. سپس فرمود: در اخبار ما نیز متشابهاتی همانند متشابهات قرآن و محکماتی همانند محکمات آن وجود دارد، پس متشابهات آن را به محکماتش ارجاع دهید و از متشابه آن بدون در نظر گرفتن محکم، پیروی نکنید که گمراه می شوید.(13)

3. تفسیر آیات قرآنی

سیره و روایات تفسیری باقی مانده از عالم آل محمد گنجینه بسیار ارزشمند و دست مایه بسیار مهم برای مفسران و علاقه مندان به تفسیر قرآن به شمار می رود. ما به اختصار نمونه هایی را ذکر می نماییم:

1. امام هشتم در تفسیر آیه شریفه «الذی جعل لکم الارض فراشاً والسّماء بناءً» (14) فرموده است؛ یعنی زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار و موافق قرار داد و آن را گرم و سوزان نساخت تا شما را بسوزاند، و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند، هوای آن را زیاد خوشبو نکرد تا سرهای شما به درد آید، و زیاد بد بو نساخت تا شما را هلاک کند، آن را مانند آب نرم روان قرار نداد، تا در آن غرق شوید، و زیاد سخت و صلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبرهای مردگان در آن بسازید، بلکه خداوند متعال بخشی از آن را به اندازه ای که از آن سود برید و آرامش یابید و بدن ها و خانه هایتان بر آن قرار گیرد، سفت و سخت آفرید.«والسّماء بناءً»؛ یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد، و خورشید و ماه و ستارگان(15) آسمان را برای مصلحت و منفعت شما، به چرخش و گردش در آورد».

2. حضرت امام رضا علیه السلام در مورد معنای «ختم الله علی قلوبهم» فرمودند: ختم به معنای طبع است که به عنوان عقوبت عصیان و کفر کافران بر قلب های آنان زده می شود. چنان که می فرماید: «بلکه خداوند متعال بر قلوب آنان مهر زده است به سبب کفر آنان، پس ایمان نمی آورند مگر اندکی».(16)

3. امام هشتم علیه السلام در پاسخ سؤال ابن فضال در مورد آیه شریف «کلا انّهم عن ربّهم یومئذٍ لمحجوبون» فرمودند: خداوند متعال هرگز وابسته به مکانی نشده و در محلی حلول نمی کند که موجب محجوب بودن بندگان از او باشد، ولکن در اثر معاصی از اجر و ثواب پروردگارشان محجوب می شوند.(17 )

4. حضرت امام رضا علیه السلام در معنای «ترکهم فی ظلما» در آیه شریفه 1علیه السلام از سوره بقره فرموده اند: «خداوند متعال چنین نیست که بدون جهت کسی را ترک و از او اعراض کند، ولی چون دید که آنان (کفار) از کفر و گمراهی و انحراف و طغیان خود دست نمی کشند، نظر لطف و معاونت هدایت را از آنان قطع می کند و آنان را به خود و به اختیار خود وا می گذارد.(18)

5. ابن فضال: «وسألته الرضا علیه السلام عن قوله الله عزوجل و مکروا و مکرالله (19) و یخادعون الله و هو خادعهم (20) فقال: انّ الله تعالی لایمکرو لا یخادع، و لکنّه تعالی: یجازیهم جزاء المکرو الخدیعه، تعالی الله عمّا یقول الظالمون علوّاً کبیراً»؛ ابن فضال گوید از امام رضا علیه السلام در مورد معنای مکر و خدعه پروردگار پرسیدم: آن حضرت در پاسخ فرمودند: پروردگار به کسی مکر و خدعه نمی کند. معنای مکر و خدعه پروردگار آن است که وقتی مردم مکر و خدعه در مقابل برنامه های الهی کنند خداوند مطابق اعمال آنها، آنان را مجازات می کند.(21)

ارائه معنای واژگان

از دیگر روش ها و معیارهای تفسیری امام رضا علیه السلام در تبیین پیام ها و نکات آیات شریفه قرآنی، آوردن جمله ها و عباراتی در ذیل آیه ها جهت معنا نمودن واژگان و اصطلاحات قرآنی و بیان مقصود خداوند متعال و رفع ابهام های مردم در زمینه فهم قرآن می باشد.

حضرت رضا علیه السلام از امام صادق علیه السلام نقل می کند آن حضرت درباره «اهدنا الصراط المستقیم» فرمود: «أرشدنا الی الطریق المستقیم»؛ ما را به راه راست رهنمون باش تا پایبند و ملازم طریقی باشیم که به حجت تو منتهی می شود. و به دین تو می رسد و ما را از پیروی هوا و اخذ به رای خود که منجر به هلاکت و تباهی می شود باز می دارد.(22) امام رضا علیه السلام در بیان مذکور ض

قرآن کریم در اندیشه، گفتار و کردار اهل بیت تجسم و عینیت تمام یافته است و سیره کریمانه و سخن حکیمانه آنان، مستقیم یا غیر مستقیم، روشنگر کتاب الهی در ابعاد گوناگون آن است؛ از این رو یکی از رسالت های مهم امامان معصوم تبلیغ دین بیان احکام و تفسیر قرآن بوده است. میراث قرآنی و تفسیری باقی مانده و ارزشمند از وجود مبارک امام رضا علیه السلام از نمونه های اعلی و عظیم ذخایر قرآنی تفسیر معصومان است و از آن جا که لطف و حکمت خداوند متعال همواره اقتضا کرده انسان را در پهنه طبیعت، بی راه و راهبر، رها نکند، میراث قرآنی را در میان خاندان نبوت دست به دست نموده تا به هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام رسید و آن امام همام، وارث کتاب الهی و مفسر راستین قرآن شد و اکنون دوازدهمین حجت، امام عصرعلیه السلام میراث دار آن است. به فرموده امام صادق علیه السلام پیوسته خداوند از میان ما خاندان، کسی را بر می گزیند که کتاب او را از آغاز تا به انجامش می آموزد(1). در این بخش با نگرشی به سیره قرآنی و تفسیری امام رضا علیه السلام، بیاناتی که ایشان به طور مستقیم در باب قرآن کریم و تفسیر و فهم آن فرموده اند، می پردازیم. بخش عمده ای از گفتار و سیره حضرت رضا علیه السلام به شکل مستقیم یا غیر مستقیم به شرح، تبیین و عینیت بخشیدن کتاب خدا اختصاص دارد؛ بنابراین، می توان در دیدی فراتر به گزارش، شرح و تفسیر قرآن در بیانات امام رضا علیه السلام پرداخت. آنچه از ایشان در ابواب مختلف فقه یاد شده، به گونه ای تبیین و تفصیل آیات الاحکام و اوامر و نواهی الهی است یا آنچه درباره توحید، نبوت، امامت، معاد، ایمان، کفر و دیگر مسائل اعتقادی به جای مانده است، شرح و بسط معارف اعتقادی قرآن است. اندرزها، آداب و اخلاق کریمانه امام رضا علیه السلام نیز توضیح آیه های اخلاقی قرآن می باشد.

1. بیان منزلت و فضیلت قرآن

قرآن، توصیف گری گویاست و در آیه های فراوانی به بیان منزلت رفیع و شأن والای خویش پرداخته است تا برای کسی در روی گردانی از قرآن حجتی باقی نماند و آن کسی که به قرآن رو می آورد با معرفت و بینش در وادی آن گام نهد. اهل بیت نیز که عارف به حقیقت قرآن هستند، هم پای آن، این منزلت و فضیلت را به خوبی تبیین کرده اند(2). اینک نمونه ای از فرازهای گفتار امام رضا علیه السلام در این خصوص ذکر می گردد:

الف) ریان بن صلت از حضرت رضا علیه السلام پرسید: نظر شما درباره قرآن چیست؟ امام فرمود: «کلام الله لاتتجاوزه و لا تطلبوا الهدی فی غیره فتضلّوا»؛ «قرآن کلام خداست، از آنچه او گفته است، فراتر نروید و هدایت را در غیر او نجویید که گمراه می شوید».(3)

ب) محمد بن موسی رازی از پدرش روایت کرده که یکی از روزها در محضر حضرت رضا علیه السلام، سخن از قرآن به میان آمد. امام فرمود: «قرآن ریسمان محکم، دستاویز استوار و آیین برتر خدا در میان بندگان است. به سوی بهشت راهبری می کند و از دوزخ رهایی می بخشد. در اثر گذشت زمان، کهنه نشده و با تکرار بر زبان ها از ارزش و اثر بخشی آن کاسته نمی شود زیرا خداوند، آن را برای زمان خاصی قرار نداده است، بلکه حجت و برهان برای همه انسان ها در سراسر زندگیشان است و نه از پیش رو و نه از پس باطل به آن وارد نخواهد شد. فرود آمده ای از سوی خداوند حکیم و ستوده است».(4)

ج) در حدیث امامت که از آن حضرت صادر شده نیز آمده است که ایشان می فرماید: «خداوند زمانی پیامبرش را به سوی خود فراخواند که دین او را کامل و بر او، قرآن را نازل کرد، کتابی که روشنگر همه چیز است و حلال، حرام، حدود، احکام و هر آنچه مردم بدان نیازمندند، در آن به طور کامل بیان شده است».(5)

2. تبیین علوم قرآن

در بحث های قرآنی گاهی خود قرآن کریم، موضوع و محور بحث قرار می گیرد و گاهی به بررسی و مطالعه جنبه های مختلف آن پرداخته می شود. در اصطلاح به این بخش از مباحث قرآنی مثل نزول قرآن، اسباب نزول، قرائات، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، مباحث ادبی قرآن، اعجاز و… را در بر می گیرد، علوم قرآن اطلاق می شود.(6) در آثار به جای مانده از حضرت رضا علیه السلام، نمونه هایی وجود دارد که در ذیل علوم قرآن جای می گیرد که ما به بیان آن ها می پردازیم:

ترتیب نزول

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: از پدرم شنیدم که از پدرش حکایت می کرد نخستین سوره ای که نازل شد «بسم الله الرحمن الرحیم، اقرأ باسم ربّک» و آخرین سوره ای که نازل شد «اذا جاء نصرالله والفتح» بود.(7)بحث نخستین و آخرین بخش های نازل شده قرآن، از جمله مباحث علوم قرآن است که امروزه در ذیل «تاریخ» یا «علوم قرآن» از آن یاد می شود.(8)

نظم و اعجاز قرآن

در فرازی از حدیثی که محمد بن موسی رازی از پدرش در مورد منزلت و فضیلت قرآن از حضرت امام رضا علیه السلام ذکر نموده و ما نیز در بحث فضیلت قرآن در بینش آن حضرت، این روایت را آوردیم، چنین می گوید: «ذکرالرضا علیه السلام فی

چرا در متون دینی ما بر اهمیت و فضیلت سجده بر تربت امام حسین علیه السلام تأکید زیادی شده است؟ نماز، یکی از مهم ترین اعمال عبادی و پایه ای محکم برای خیمه شریعت اسلام به شمار می آید. این عمل، بر ارکانی استوار می باشد که یکی از آنها «سجده» است. سجده در هر نماز واجب و مستحب، باید گزارده شود؛ اما این که سجده کردن بر چه چیزهایی درست است، باید گفت که همه مذاهب اسلامی سجده کردن بر زمین و خاک را صحیح می دانند؛ بلکه طبق روایات رسیده از پیامبر صلی الله علیه وآله سجده بر خاک فضیلت بیشتری دارد. در روایات اسلامی برگذاشتن پیشانی به هنگامی نماز بر خاک امر شده است و این امر، اگر واجب بودن این عمل را ثبات نکند، بی شک بر فضیلت و مطلوب بودن آن دلالت دارد. از شخصی به نام «ابوصالح» چنین نقل شده است: «روزی نزد «ام سلمه» رفتم؛ پس، یکی از برادرزاده هایش وارد شد و شروع به خواندن نماز کرد؛ چون خواست به سجده رود، خاک را فوت کرد. ام سلمه گفت: ای فرزند برادر! خاک را فوت نکن؛ من شنیدم رسول خدا صلی الله علیه وآله به غلامش «یسار» که او نیز هنگام سجده کردن چنین کرد، فرمود: برای خدا، پیشانی ات را بر خاک گذار». این تربت مقدس و ممتاز حال که سجده کردن بر خاک برتری دارد، می پردازیم به مسئله سجده بر تربت امام حسین علیه السلام. سرزمین کربلا همچون سرزمین مکه و مدینه، از تقدس و عظمت بالایی برخوردار است. در این باره، در کتاب های اهل سنت، روایات فراوانی نقل شده است؛ مثلاً این حدیث که می گوید: روزی امیرمؤمنان علیه السلام از سرزمین کربلا عبور کرد و مقداری از خاک آن را برداشت؛ بویید و گریست و فرمود: «هفتاد هزار نفر از این مکان محشور می شوند و بدون حسابرسی وارد بهشت می گردند». یا این روایات که از ام سلمه نقل شده است؛ «یک شب پیامبر صلی الله علیه وآله در حالی که مضطرب بود، به بستر رفت و خوابید. آن گاه با اضطراب و نگرانی بیدار شد و دردستش خاک خون آلود بود که آن را می بوسید. گفتم: این خاک چیست، ای رسول خدا صلی الله علیه وآله؟ فرمود: جبرئیل به من خبر داد که این ـ و به حسین علیه السلام اشاره کرد ـ در سرزمین عراق کشته می شود. من به او گفتم: خاک آن زمین را که قتلگاه اوست، به من نشان بده و این همان خاک است». آری، این سخنان در تقدیس خاک سرزمینی است که نواده معصوم پیامبر صلی الله علیه وآله و گُل خوشبوی او، یعنی امام حسین علیه السلام، در آن به شهادت رسیده است. حال اگر کسی این خاک مطهر را مُهر نماز خود قرار دهد و بر آن سجده کند، آیا جای آن هست که او را سرزنش کنیم و بر او عیب بگیریم و سجده و نمازش را نادرست بدانیم؟ این همه اصرار برای چیست؟ راستی چرا در متون دینی ما این همه بر اهمیت و ارزش تربت امام حسین علیه السلام و فضیلت سجده کردن بر آن تأکید شده است؟ تفاوت این خاک با خاک های دیگر در چیست و چه رازی در این خاک نهفته ا ست که سجده کردن بر آن حجاب های هفتگانه میان بنده و پروردگارش را می درد و شفای دردهای جسم و جان انسان است و آن را «دوای بزرگ تر» گفته اند؟ برای روشن شدن مطلب و پی بردن به سرّ این سفارش مهم دینی، توجه به دو نکته زیر ضروری است: 1- هر انسان نمازگزاری می تواند برای مطمئن بودن از طهارت سجده گاه خود، مقداری خاک را که از پاکی آن مطمئن است، با خود بردارد و هنگام نماز از آن استفاده نماید. این کار، در میان مسلمانان آغاز اسلام نیز انجام می شده و منعی نداشته است. می گویند «مسروق بن اجدع»، از راویان بزرگ اهل سنت، پاره ای خشت به همراه بر می داشت و در سفرهایش، به هنگام نماز بر آن سجده می کرد. 2- در نگاه ابتدایی، همه مکان ها و زمان ها مانند هم هستند و میان آنها تفاوتی نیست؛ اما همین مکان ها و زمان ها، وقتی با مقدسات یا با امور، اشخاص و وقایع مهم تاریخی نسبتی می یابند، دارای ویژگی ها و مزایایی می شوند و از دیگر مکان ها و اوقات متمایز می گردند. کعبه یک چهار دیواری، مانند دیگر ساختمان های دست ساز بشری است؛ با این تفاوت که با خداوند رابطه و نسبتی یافته و «خانه خدا» نام گرفته است و همین کافی است که ما آن را دارای شأن و مرتبه ای خاص، با احکام و آیین های ویژه بدانیم که همه مسلمانان باید آنها را رعایت کنند و به جای آورند. دیگر مکان های مقدس و تاریخی و روزهای مربوط به وقایع و رویدادها نیز چنین هستند و هر یک از جهتی اهمیت و اعتبار می یابند و در ذهن ها و زبان ها ماندگار می شوند. پس از این دو نکته، اکنون می پرسیم: چه چیز پیامبر صلی الله علیه وآله را بر آن داشت که بر فرزندزاده اش بگرید و سوگواری کند و تربت کربلا را ببوید و ببوسد؟ چه چیز باعث شد که علی علیه السلام هنگام عبور از کربلا، مشتی از خاک آنجا را ببوید و آن گاه آن قدر بگرید که زمین از اشک های چشم آن حضرت خیس شود؟ این جا است که هر انسان آزاده ای با اندکی تأمل به سرّ تربت مقدس کربلا و انتساب آن به خدای تعالی پی می برد و این