منزله قرآن فعظّم الحجّه فیه والایه والمعجزه فی نظمه»؛ او گرچه سخن امام رضا علیه السلام دلایل اعجاز و نظم قرآن را ذکر نمی کند، ولی این عبارت وی دلالت دارد که آن حضرت، این مسأله را بسیار با اهمیت دانسته و از آن به عظمت یاد کرده است.(9)

شأن نزول

از امام رضا علیه السلام روایت هایی در شأن نزول برخی آیات و سور وارد شده است که به ذکر دو مورد بسنده می کنیم.

1. آن حضرت از پدرانش نقل می کند که آیه «الّذین ینفقون اموالهم باللیل والنّهار سرّاً و علانیه»(10)؛ درباره حضرت علیه السلام نازل شده است.(11)

2. حضرت امام رضا علیه السلام در تفسیر سوره «والیل اذا یغشی» می فرمایند: این سوره درباره ابوحداح است که درخت خرمای شخصی بخیل را که در خانه مرد انصاری بود و موجب اذیت او می شد، در عوض خانه اش خرید و به آن مرد واگذار کرد.(12)

محکم و متشابه

علی بن ابراهیم قمی روایت می کند که حضرت ثامن الحجج علیه السلام فرمود: هرکس متشابه قرآن را به محکمش بازگرداند، به راه راست راهبری می شود. سپس فرمود: در اخبار ما نیز متشابهاتی همانند متشابهات قرآن و محکماتی همانند محکمات آن وجود دارد، پس متشابهات آن را به محکماتش ارجاع دهید و از متشابه آن بدون در نظر گرفتن محکم، پیروی نکنید که گمراه می شوید.(13)

3. تفسیر آیات قرآنی

سیره و روایات تفسیری باقی مانده از عالم آل محمد گنجینه بسیار ارزشمند و دست مایه بسیار مهم برای مفسران و علاقه مندان به تفسیر قرآن به شمار می رود. ما به اختصار نمونه هایی را ذکر می نماییم:

1. امام هشتم در تفسیر آیه شریفه «الذی جعل لکم الارض فراشاً والسّماء بناءً» (14) فرموده است؛ یعنی زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار و موافق قرار داد و آن را گرم و سوزان نساخت تا شما را بسوزاند، و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند، هوای آن را زیاد خوشبو نکرد تا سرهای شما به درد آید، و زیاد بد بو نساخت تا شما را هلاک کند، آن را مانند آب نرم روان قرار نداد، تا در آن غرق شوید، و زیاد سخت و صلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبرهای مردگان در آن بسازید، بلکه خداوند متعال بخشی از آن را به اندازه ای که از آن سود برید و آرامش یابید و بدن ها و خانه هایتان بر آن قرار گیرد، سفت و سخت آفرید.«والسّماء بناءً»؛ یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد، و خورشید و ماه و ستارگان(15) آسمان را برای مصلحت و منفعت شما، به چرخش و گردش در آورد».

2. حضرت امام رضا علیه السلام در مورد معنای «ختم الله علی قلوبهم» فرمودند: ختم به معنای طبع است که به عنوان عقوبت عصیان و کفر کافران بر قلب های آنان زده می شود. چنان که می فرماید: «بلکه خداوند متعال بر قلوب آنان مهر زده است به سبب کفر آنان، پس ایمان نمی آورند مگر اندکی».(16)

3. امام هشتم علیه السلام در پاسخ سؤال ابن فضال در مورد آیه شریف «کلا انّهم عن ربّهم یومئذٍ لمحجوبون» فرمودند: خداوند متعال هرگز وابسته به مکانی نشده و در محلی حلول نمی کند که موجب محجوب بودن بندگان از او باشد، ولکن در اثر معاصی از اجر و ثواب پروردگارشان محجوب می شوند.(17 )

4. حضرت امام رضا علیه السلام در معنای «ترکهم فی ظلما» در آیه شریفه 1علیه السلام از سوره بقره فرموده اند: «خداوند متعال چنین نیست که بدون جهت کسی را ترک و از او اعراض کند، ولی چون دید که آنان (کفار) از کفر و گمراهی و انحراف و طغیان خود دست نمی کشند، نظر لطف و معاونت هدایت را از آنان قطع می کند و آنان را به خود و به اختیار خود وا می گذارد.(18)

5. ابن فضال: «وسألته الرضا علیه السلام عن قوله الله عزوجل و مکروا و مکرالله (19) و یخادعون الله و هو خادعهم (20) فقال: انّ الله تعالی لایمکرو لا یخادع، و لکنّه تعالی: یجازیهم جزاء المکرو الخدیعه، تعالی الله عمّا یقول الظالمون علوّاً کبیراً»؛ ابن فضال گوید از امام رضا علیه السلام در مورد معنای مکر و خدعه پروردگار پرسیدم: آن حضرت در پاسخ فرمودند: پروردگار به کسی مکر و خدعه نمی کند. معنای مکر و خدعه پروردگار آن است که وقتی مردم مکر و خدعه در مقابل برنامه های الهی کنند خداوند مطابق اعمال آنها، آنان را مجازات می کند.(21)

ارائه معنای واژگان

از دیگر روش ها و معیارهای تفسیری امام رضا علیه السلام در تبیین پیام ها و نکات آیات شریفه قرآنی، آوردن جمله ها و عباراتی در ذیل آیه ها جهت معنا نمودن واژگان و اصطلاحات قرآنی و بیان مقصود خداوند متعال و رفع ابهام های مردم در زمینه فهم قرآن می باشد.

حضرت رضا علیه السلام از امام صادق علیه السلام نقل می کند آن حضرت درباره «اهدنا الصراط المستقیم» فرمود: «أرشدنا الی الطریق المستقیم»؛ ما را به راه راست رهنمون باش تا پایبند و ملازم طریقی باشیم که به حجت تو منتهی می شود. و به دین تو می رسد و ما را از پیروی هوا و اخذ به رای خود که منجر به هلاکت و تباهی می شود باز می دارد.(22) امام رضا علیه السلام در بیان مذکور ض