از زمان و مکان هستند. از جمله این موجودات ملائکه یا عقولند، این موجودات از دسته مجرداتند ، نه حرکت دارند نه زمان، نه بعد،نه مکان، نه استعداد و نه هیچ یک از ویژگی های موجودات مادی از قبیل رنگ، بو، فعل، انفعال، مزه کیفیت و کمیت و…در عین حال وجودشان محدود است هر چند از شدت وجودی بیشتری نسبت به موجودات مادی برخوردارند؛ البته در میان خود ملائکه نیز مراتبی است که هر موجود تنها از رتبه وجودی خویش برخوردار است.

مجردات به علت شدت وجودی که دارند اسباب این عالم مادی هستند. درک این موضوع شاید در ابتدا برای ما سخت باشد، ولی وقتی با عقل به مساله می نگریم، هیچ اشکالی در وجود چنین موجوداتی نیست بلکه اگر به دقت فلسفی مساله را مورد بررسی قرار دهیم، وجود چنین موجوداتی ضروری است.

مجردات و از جمله ملائکه دارای ویژگی هایی هستند که دانستن این ویژگی ها به بسیاری از این سؤالات پاسخ می دهد این ویژگی ها عبارتند از :

1. وجودشان بالفعل است یعنی هر مرتبه ای که هستند تمام هستند و هر چه دارند یکجا دارند و رشد و استعداد ندارند که پا فراتر از حد خود گذارند. در آیه شریفه به این نکته اشاره کرده ومی فرماید:” و هیچ یک از ما نیست جز آنکه مقام معلومى دارد."[1]

2. هر فرشته ای چون مجرد از ماده است و حجاب ماده (که مانع علم است) را ندارد، عالم به موجودات دیگر عالم است؛ البته تنها به اندازه مرتبه وجودی خود نه بیشتر نه کمتر؛ بنابراین ملائکه به همه موجودات پایین تر از خود تماما علم دارند و به موجودات بالاتر از خود تنها در حد سعه وجودی خود علم دارند[2].

3.در جای خود اثبات شده هر موجود مادی حقیقتی مجرد و غیر مادی دارد[3] که کمالات ماده را دارا است و نقایص و محدودیت های ماده را ندارد و سر سلسله همه موجودات مادی و مجرد خداوند است که غیر مادی و فوق تجرد است و هر چه به سوی خدا پیش می رویم از محدودیت ها کم می شود و به درجه خلوص و تجرد وجود اضافه می گردد.

با توجه به مقدمه بالا به پاسخ سؤالات می پردازیم

پاسخ 1:علم فرشتگان فرا زمانی است و تنها محدودیتی که دارد محدودیت رتبی است به این معنا که تنها چیزهایی را می دانند که در حد وجودشان است نه بیشتر. با این توضیح، علم به خون ریز بودن انسان، علم آنها به مرتبه پایین انسان است و مرتبه پایین انسان از مقام ملائکه پایین تر است؛ و ملائکه به مرتبه پایین تر از خود عالم هستند ولی علم آنها به اسماء الهی علم به مرتبه عالی تر از ملائکه است که ملائکه از آن برخوردار نیستند و انسان از آن برخوردار است. از اینجا می توان نتیجه گرفت که انسان موجودی است که هم مرتبه پایین تر از ملائکه را واجد است و هم می تواند مرتبه عالی تر از ملائکه را دارا باشد تا جایی که ملائکه از دست یابی به آن مرتبه از کمال، عاجز باشند.

پاسخ 2: همه موجودات عالم نسبت به مرتبه عالی ناقص تر و نسبت به مرتبه دانی کامل تر هستند و این همان معنای معلوم بودن مقام ملائکه است یعنی تنها تا حد وجودی خویش را واجد هستند و بقیه مراتب را فاقدند؛ بنابراین کمال و نقص در همه موجودات عالم امکان، قابل جمع است و ملائکه نیز از این قاعده مستثنی نیستند پس نمی توان گفت چرا این را می دانستند آن را نمی دانستند چون هر موجود در دایره توانایی خود علم دارد و نمی توان بیش از تواناییش از او توقع داشت.

پاسخ 3:سؤال ملائکه، همان اظهار جهل و فقر علمی است و این خضوع در برابر موجود برتر است و به معنای اعتراض یا عصیان نیست و اصلا در ملائکه عصیان که به معنای انحطاط از مقام معلوم خود است امکان ندارد و تنها این انحطاط در شیطان معنا دارد که جن است و از اختیار برخوردار است برای همین ملائکه از سوی حق تعالی مورد عتاب واقع نمی شوند ولی شیطان که تمرد و عصیان دارد مورد عتاب واقع شده اگر کلام ملائکه عصیان به حساب می آمد باید مورد مذمت واقع می شدند.

پاسخ 4 :در پاسخ این سؤال باید گفت که بله ملائکه هر کدام تنها در اندازه خود علم دارند و مقامشان معلوم است و بیش از مقام خود توان علم و آگاهی ندارند و نه تنها امکان دارد بلکه ملائکه خود اعتراف کردند که علمشان تنها در محدوده افاضه الهی است نه بیشتر، و اسماء الهی از علم و آگاهی ملائکه پوشیده است.

پاسخ 5 و 6: معانی مثل شرمندگی و مباهات برای خداوند که حقیقت همه کمالات از اوست و هر موجودی هر چه دارد از او دارد راه ندارد چون همه موجودات و هر آنچه دارند همه از آن خداست و مباهات بر ملائکه یا شرمندگی مقابل ملائکه برای خداوند به معنایی که بر آدمیان صدق می کند بی معناست.

پاسخ 7و8: علامه طباطبایی در این زمینه می فرماید: خداى سبحان در پاسخ ملائکه،نه تنها مساله فساد در زمین و خونریزى در آن را، از خلیفه زمینى نفى نکرد بلکه ادعاى آنان را تصدیق کرد ولی در عوض مطلب دیگرى عنوان نمود، و آن این بود که در این میان مصلحتى هست، که ملائکه قادر بر ایفاء آن نیستند، و نمی توانند آن را تحمل کنند، ولى این