از آن جایی که حضرت مهدی عجل الله فرجه الشریف به ناچار مدت درازی از زندگی خود را در پرده غیبت گذرانده است, برای هدایت جامعه ناگزیر از برگزیدن افرادی به عنوان نائب بوده است. و نیز از آن جایی که آن حضرت دارای دو نوع غیبت بوده و ماهیت هر یک با دیگری متفاوت بود, این نیابت نیز در هر مرحله با مرحله دیگر متفاوت است. اصطلاحا نیابت در دوران غیبت صغری را نیابت خاصّ و نیابت در غیبت کبری را نیابت عام می نامند. اما نیابت خاصّ, آن است که امام در شرایط ویژه, شخص معین و مشخصی را نایب خود قرار دهد و به اسم و رسم او را معرفی کند. البته از آنجایی که آغاز نیابت خاص با آغاز غیبت آن حضرت همزمان بود, نصب نخستین نائب حضرت مهدی(عجل الله فرجه الشریف) پیش از آن به دست پدر بزرگوار آن حضرت, امام حسن عسگری علیه السلام صورت گرفته بود. امام حسن عسگری علیه السلام در پاسخ به احمد بن عثمان که از ایشان سوال کرد: «آقا من گاهی سعادت درک حضورتان را دارم و گاهی از این فیض بی نصیب می مانم, در اینجا همه اوقات این فیض برایم میسر نمی گردد, … با چه کسی داد و ستد و معامله کنیم و از چه کسی مطلب را بگیریم و سخن و قول چه کسی را قبول کرده و

بپذیریم؟»؛ امام فرمودند: «عمری و پسرش (عثمان بن سعید, نائب اول و محمد بن عثمان, نائب دوم) مورد اعتماد هستند, هر چه آنان از من به تو برسانند, قطعاً از من می رسانند و آنچه را از قول من به تو بگویند, از سوی من است. از آنان بشنو و اطاعت کن زیرا آنان مورد اعتماد و اطمینان هستند.» [1] و در جای دیگر فرمود: «گواه و شاهد باشید که عثمان بن سعید عمری (نائب اول) وکیل من و فرزندش محمد بن عثمان (نائب دوم) وکیل فرزند من مهدی شما است». [2] اما پس از آن, خود حضرت مهدی عجل الله فرجه الشریف نائبان پس از عثمان بن سعید (نائب اول) را معین و به وسیله نائب قبل به مردم معرفی می فرمود. سفارت و نیابت از حضرت مهدی عجل الله فرجه الشریف در دوران غیبت صغری, از مسئولیت های مهم به شمار می رفت. در نیابت خاص, حضرت اشخاص معین و مشخصی را نایب خود قرار داده و به اسم و رسم, آنان را معرفی کرده است. از مهم ترین ویژگی های نواب خاص در این دوران سرّ نگه داری بود. در این باره نقل است: عده ای از ابوسهل نوبختی پرسیدند: چه شد که امر «نیابت» به ابوالقاسم حسین بن روح واگذار شد, ولی به تو واگذار نگردید؟ او پاسخ داد: آنان (ائمه اطهار علیهم السلام) بهتر از هر کس می دانند چه کسی را به این مقام برگزینند. من آدمی هستم که با دشمنان رفت و آمد دارم و با ایشان مناظره می کنم. اگر آنچه را که ابوالقاسم بن روح درباره امام و مکان ایشان می داند, می دانستم؛ شاید در بحث هایم با دشمنان و جدال با آنان, می کوشیدم تا دلیل های بنیادی را بر وجود امام ارائه دهم و در نتیجه محل اقامت او را آشکار سازم! اما اگر ابوالقاسم, امام را در زیر جامه خود پنهان کرده باشد و بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا او را نشان دهد, هرگز چنین نخواهد کرد.» [3] نمایندگی و نیابت امام زمان عجل الله فرجه الشریف, در دوران غیبت صغری دو هدف اساسی را دنبال می‌کرد: 1- آماده کردن مردم برای «غیبت کبری» و عادت دادن تدریجی آن ها به پنهان زیستی امام و جلوگیری از غافلگیر شدن آن ها در موضوع غیبت.[4] اگر از اول، غیبت کبری شروع می شد, باور کردنش برای مردم ممکن نبود؛ لذا باید کم کم این موضوع بر مردم نشان داده می شد, تا مردم آگاهی داشته باشند و غیبت صغری و نواب اربعه که مدتی واسطه ی میان مردم و حضرت بودن؛ مردم را آماده به قبول غیبت کبری نمودند. [5] و بدون تردید اگر امام مهدی عجل الله فرجه الشریف به طور ناگهانی غیبت می کرد, چه بسا باعث انکار مطلق آن حضرت و انحراف افکار عمومی می شد. 2- انسجام بخشی به دوستداران و طرفداران امام زمان عجل الله فرجه الشریف. در این دوره کمبودی که از ناحیه ی عدم حضور و فقدان امام در اجتماع شیعیان پیدا شده بود, با این نیابت پر شد و امام زمان عجل الله فرجه الشریف توانست به وسیله ی نائبان خاص رهبری خویش را درجامعه اعمال کند و خسارت های ناشی از عدم حضور مستقیم خود را جبران کرده و مصالح اجتماع آن زمان و دوستداران را در سخت ترین و پیچیده ترین شرایط اجتماعی و سیاسی حفظ کند و نگذارد شیعیان منحرف شده و متلاشی گردند. .[6] نواب خاص امام زمان عج در غیبت صغری چهار نفر بودند: 1- ابو عمرو عثمان بن سعید عمری 2- محمد بن عثمان عمری 3- حسین بن روح نوبختی 4- علی بن محمد سمری پی نوشت: 1. الكلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق, الكافی, تصحیح: على اكبر غفارى و محمد آخوندى, چاپ چهارم, تهران, دار الكتب الإسلامیة, ‏1407ه‏, ج1, ص329, ح1 2. مجلسى، محمد باقر, بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت, مۆسسة الوفاء، 1404ه, ج51, صص 346و345 و نیز: الطوسى, محمد بن حسن, الغیبة، قم، مۆسسه معارف اسلامى قم، 1411ق, صص355 و 356 3. الطوسى, الغیبة، پیشین, ص391 4. ر.ک: سلیمیان, خدامراد, پرسمان مهدویت, قم: شباب الجنه, چاپ دوم, 1385ش,صص 101- 103 5. ر.ک: طسوجی, محمد حسین, مهدی (عج) معجزه جاودان, قم, لاهیجی, چاپ اول, 1382ش, صص 106-107 6. سلیمیان, پرسمان مهدویت, پیشین, صص 101- 103