پرسش:

خدا به هرکار غیرممکنی قادر است. پس میتواند شیئی بسازد که خود توانایی تغییر آن را نداشته باشد؟ اگر بگوییم بلی که میشود گفت این چه خدایی است که شیئی که خودش ساخته رو نمیتونه تغییر بده پس قادر نیست. اگر بگوییم خیر پس این چه خدایی است که نمیتواند چنین شیئی را درست کند پس توانا نیست.

پاسخ:

سوالی که بیان کردید، در مورد آموزه قدرت مطلق الهی مطرح شده است.در مورد این سوال، توجه به یک نکته کلیدی، راهگشا است.

اموری که محال و غیر ممکن دانسته شده است، بر سه دسته کلی است:

* دسته اول، محال ذاتی: این دسته از امور غیر ممکن، از آن دسته مسائلی هستند که فی نفسه و بدون توجه به هیچ مسئله دیگری، محال و غیر ممکن است،؛ مانند اجتماع نقیضین.

*دسته دوم، محال وقوعی: این دسته از امور، فی نفسه محال نیست ولی تحقق یافتن آنها مستلزم تحقق یک محال ذاتی است؛ مانند ایجاد معلول بدون وجود علت. این امر بدین علت محال است که مستلزم اجتماع نقیضین است( نیازمندی به علت و عدم نیازمندی به آن.)

*دسته سوم، محال عادی: اموری که نه فی نفسه و ذاتا محال هستند و نه مستلزم محالی ذاتی هستند. مانند اینکه آتش تبدیل به گلستان شود یا کسی بدون هیچ وسیله ای بتواند در آسمان پرواز کند. چنین اموری به جهت اینکه واقعا محال نیستند و فقط به خاطر محدودیت علم بشری، توان رسیدن به آنها وجود ندارد ممکن است در آینده محقق شوند.

باز میگردیم به سوال مورد بحث:

آیا خداوند میتواند موجودی رابیافریند که خودش نتواند او را تغییر دهد؟

این فرض، گرچه فی نفسه محال نیست ولی چون مستلزم یک محال دیگر میشود پس از قبیل محالات دسته دوم میشود. توضیح اینکه:

*مساله1. این فرض(آفریدن موجودی توسط خداوند که خودش قدرت تغییر او را نداشته باشد)، مستلزم محال است.

چون: فرض این است که خداوند، توسط هیچ موجودی مغلوب نمیشود؛ نه مخلوق خودش و نه مخلوق غیر خودش( چون در غیر این صورت کامل مطلق نخواهد بود) حال اگر این خداوند بخواهد توسط همین مخلوقش مغلوب شود یعنی خلف فرض کامل مطلق بودن خداوند و مستلزم تناقض است. یعنی چنین موجودی از یک سو کامل مطلق است و از سوی دیگر کامل مطلق نیست.

مساله2. مستلزم محال، خودش محال است.

پس این فرض محال است.

حال که متوجه شدیم چنین امری مستلزم محال است و به همین جهت، تحققش محال است، به پاسخ میپردازیم.

یکی از اصول عقلی که در مورد خداوند اثبات شده است و ادله نقلی نیز موید آن است(1)، این است که خداوند دارای قدرت مطلق و نامحدود است. اثبات این امر در کتابهای فلسفی و کلام عقلی بیان شده است و فعلا کاری به آن نداریم. اما با وجود این، نکته ای که معمولا غفلت میشود آن است که قدرت مطلق در مورد چیزهایی است که امکان تحقق داشته باشد، نه اموری که ذاتا محال باشد یا مستلزم محال باشد. چنین اموری، مورد قدرت الهی قرار نمیگیرند.(2)

این امر، به منزله عجز خداوند نیست؛ زیرا عجز و ناتوانی در موردی گفته میشود که یک چیز قابلیت تحقق داشته باشد و محال و مستلزم محال نباشد ولی موجود مورد نظر، نتواند او را ایجاد کند. ولی در مواردی که چنین خصوصیتی را ندارد، محقق نشدن از ناحیه ناتوانی علت نیست بلکه خود آن چیز قابلیت تحقق را ندارد.

1. چنانکه در قران کریم در توصیف قدرت خداوند گفته شده: «ان الله علی کل شیء قدیر»(بقره/20)

2. آموزش عقائد، مصباح یزدی، درس نهم(صفات ذاتی)، ص77