احترام و تكريم ديگران (1)

در آيين اسلام ، سجيه پسنديده احترام و تكريم ، منحصر به مسلمين نسبت به يكديگر نيست . مردم غيرمسلمان نيز از اين خلق پسنديده بهره مند بوده و از تكريم مسلمين برخوردار بودند!
علي عليه السلام در زمان حكومت خود در خارج از شهر كوفه با مرد غير مسلماني رفيق شد. آن حضرت را نمي شناخت ، پرسيد: اءين تريد يا عبدالله فقال اءُريد الكوفة ؛(1) قصد كجا داري ؟ فرمود: ((كوفه مي روم .))
سر دوراهي كه رسيدند، مرد ذمّي از آن حضرت جدا شده و به راه خود رفت . چند قدمي نرفته بود كه برخلاف انتظار مشاهده كرد مسافر كوفه راه خود را ترك گفته و به راه او مي آيد. پرسيد: مگر قصد كوفه نداري ؟ فرمود: چرا! گفت : راه كوفه آن طرف است . فرمود: مي دانم ! سوال كرد: پس چرا از راه خود منحرف شده اي ؟
فقال له اءميرالمومنين عليه السلام هذا من تمام حسن الصحبة اءن يشبغ الرجل صاحبه هُنيئة اذا فارقه و كذلك اءمرنا نبيّنا صلي الله عليه و آله و سلم فقال له الذميّ هكذا قال قال نعم قال الذميّ لا جرم اءنّما من تبعه لاءفعاله الكريمة
علي عليه السلام فرمود: ((براي اين كه مصاحبت و رفاقت به خوبي پايان پذيرد، لازم است در موقع جدا شدن از رفيق راه خود چند قدم او را بدرقه نمايد. اين دستوري است كه پيامبر گرامي ما عليه السلام به ما آموخته است .))
مرد غيرمسلمان كه تحت تاثير اين تكريم و احترام صادقانه و غيرمنتظره ، قرار گرفته بود، با تعجب پرسيد: ((آيا پيامبر شما به شما چنين دستوري داده است ؟))
فرمود: ((بلي !))
گفت : ((آنان كه به پيروي پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم قيام كردند و قدم به جاي قدم او گذاردند، مجذوب همين تعاليم اخلاقي و افعال كريمه او شدند.))
سپس از راهي كه ميخواست برود، منصرف شود و با علي عليه السلام راه كوفه را در پيش گرفت و درباره اسلام با آن حضرت گفت و گو كرد و سرانجام مسلمان شد.(2)
تكريم و احترامي كه پيشوايان اسلام از مردم مي نمودند يكي از عوامل مؤ ثر پيشرفت اين آيين مقدس بود. مسلمين نيز مكلف بودند وظيفه اخلاقي تكريم و احترام را قولا و عملا نسبت به همه مردم مراعات نمايند و هرگز موجب تحقير يكديگر نشوند.(3)

1- الكافي ، ج 2، ص 670. علي بن ابراهيم عن هارون بن مسلم عن مسعدة بن صدقة عن اءبي عبدالله عن آبائه عليه السلام اءن اميرالمومنين عليه السلام صاحب رجلا ذمّيّا فقال له الذمّي اءين تريد يا عبدالله فقال اءريد الكوفة فلمّا عدل الطريق بالذمي عدل معه اميرالمومنين عليه السلام فقال له الذميّ اءلست زعمت اءنّك تريد الكوفة فقال له بلي قال له الذميّ فقد تركت الطريق فقال له قد علمت قال فلم عدلت معي و قد علمت ذلك فقال له اميرالمومنين عليه السلام هذا من تمام حسن الصحبة اءن يشبغ الرجل صاحبه هُنيئة اذا فارقه و كذلك اءمرنا نبيّنا صلي الله عليه و آله و سلم فقال له الذميّ هكذا قال قال نعم قال الذميّ لا جرم اءنّما من تبعه لاءفعاله الكريمة فاءنا اءشهدك اءنّي علي دينك و رجع الذميّ مع اميرالمومنين فلمّا عرفه اءسلم .
2- سفينة البحار، واژه ((خلق))، ص 416.
3- كودك از نظر وراثت و تربيت ، ج 2، ص 70.

توكل

خداوند در قرآن شريف فرموده است :
و من يتوكل علي الله فهو حسبه ؛(1)
((كسي كه به ذات اقدس الهي توكل نمايد، خداوند امر او را كفايت مي كند.))
عن النبي صلي الله عليه و آله و سلم اءيها الناس توكلوا علي الهل و ثقوا به فانه يكفي ممن سواه ؛(2)
رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرموده است :
((اي مردمپ ! به خداوند توكل كنيد و به او اعتماد نماييد كه شما را از غير خودش بي نياز مي نمايد.))
من توكل علي الله ذلت له الصعاب و تسهلت عليه الاسباب و تبواء الخفض و الكرامة (3)
علي عليه السلام فرموده :
((كسي كه به خداوند توكل نمايد، مشكلات بر وي آسان مي گردد و با سهولت به وسايل و اسباب دست مي يابد.))
لازم است اين نكته مورد توجه باشد كه معناي توكل به خداوند ناديده گرفتن سنن آفرينش و بي اعتنايي به وسايل و اسباب طبيعي و ترك سعي عمل اجتماعي نيست و اين مطلب ضمن روايات براي افراد ناآگاه بيان شده است :
دخل الاعرابي الي مسجد النبي صلي الله عليه و آله و سلم فقال : اءعقلت ناقتك قال : لا قد توكلت علي الله فقال : اعقلها و توكل علي الله (4)
مرد عربي به حضور رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم شرفياب شد، عرض كرد:
((يا رسول الله ! شترم را رها و آزاد بگذارم و به خداوند توكل كنم يا آنكه پايش را ببندم و توكل نمايم ؟))
حضرت در جواب فرمودند: ((پايش را ببند و توكل نما.))
عن اميرالمومنين عليه السلام اءنّه مرّ يوما علي قوم فرآهم اءصحّاء جالسين في زاوية المسجد فقال عليه السلام : من انتم ؟
قالوا: نحن المتوكلون .
قال عليه السلام : لا بل اءنتم المتاءكّلة فان كنتم متوكلون فما بلغ بكم توكلكم .
قالوا: اذا وجدنا اءكلنا و اذا فقدنا صبرنا.
قال عليه السلام : هكذا تفعل الكلاب عندنا.
قالوا: فما تفعل ؟
قال عليه السلام : كما تفعل .
قالوا: كيف تفعل ؟
قال عليه السلام : اذا وجدنا بذلنا و اذا فقدنا شكرنا؛(5)
علي عليه السلام روزي بر جمعي گذر كرد. ديد همه صحيح و سالم هستند و در گوشه اي از مسجد نشسته اند.
حضرت فرمودند: ((شماها كيستيد؟))
پاسخ دادند: ((ما متوكلين هستيم .))
حضرت فرمودند: ((چنين نيست كه شما متوكل هستيد. بلكه ((متاكل)) هستيد و از اموال ضعفا ارتزاق مي كنيد. اگر شما متوكليد، توكل شما را به كجا رسانده است ؟))
گفتند: ((ما اين جا نشسته ايم ، اگر چيزي يافتيم ، مي خوريم و اگر نيافتيم ، صبر مي كنيم .))
حضرت فرمودند: ((سگ هاي شهر ما نيز اين چنين هستند.))
گفتند: ((پس ما چه كنيم ؟))
حضرت فرمود: ((همانند ما عمل كنيد.))
گفتند: ((شما چه مي كنيد؟))
حضرت فرمودند: ((وقتي چيزي به دست آورديم ، به مستحق بذل مي كنيم و اگر چيزي به دست نياورديم ، شكر مي كنيم .))(6)

1- سوره مباركه طلاق ، آيه 2.
2- ميزان الحكمه ، ج 10، ص 682.
3- غررالحكم ، ص 197.
4- ارشاد القلوب ، ج 1، ص 121.
5- مستدرك الوسايل ، ج 2، ص 289.
6- شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق ، ج 2، ص 335.

گفتار نرم

عن علي عليه السلام قال : عود لسانك لين الكلام ؛(1)
امام علي عليه السلام فرموده :
((زبانت را عادت ده كه گفتارش هميشه نرم و ملايم باشد.))
مردي به نام ((اسحاق كندي)) كه در زمان خود فيلسوف عراق بود به نوشتن كتابي دست زد كه حاوي تناقض هاي قرآن باشد. در اين كار همت گمارد و براي انجام آن تنها در منزل نشست و مشغول به نوشتن گرديد.
روزي يكي از شاگردان او بر حضرت امام حسن عسگري عليه السلام وارد شد. حضرت به وي فرمود:
((آيا در بين شما يك مرد رشيد نيست كه استادتان را از كاري كه درباره قرآن شروع كرده ، باز دارد؟))
عرض كرد: ((ما از شاگردان او هستيم ، چطور ممكن است در اين مورد يا ديگر موارد به او اعتراض نماييم ؟))
امام عليه السلام فرمود: ((آيا حاضري آن را كه به تو مي آموزم ، در محضر استادت انجام دهي ؟))
عرض كرد: ((بلي !))
فرمود: ((نزد او برو، با وي به لطف و گرمي انس بگير و در كاري كه مي خواهد انجام دهد ياري اش نما و چون با او ماءنوس گشتي ، بگو براي من سوال پيش آمده است ، اجازه مي خواهم بگويم كه از مثل شما توقع اين اجازه هست . سپس بگو: اگر تكلم كننده به اين قرآن نزد شما بيايد و اين سوال مطرح گردد، كه آيا جايز است مراد گوينده قرآن از گفته هاي خودش غير آن باشد كه شما گمان برده ايد و آن را برداشت نموده ايد؟
او در پاسخ خواهد گفت : اين احتمال هست . آنوقت به او بگو شما از كجا مقصد متكلم قرآن را درك نموده ايد؟ شايد منظور او غير از آن چيزي باشد كه شما گمان برده ايد.
فصار الرجل الي الكندي و تلطّف الي اءن اءلقي عليه هذه المساءلة فقال له اءعد علي فاءعاد عليه فتفكر في نفسه و راءي ذلك محتملا في اللغة و سائغا في النظر؛(2)
آن مرد نزد فيلسوف كندي رفت و طبق دستور امام پس از تلطف و مهر، مطلب را با وي در ميان گذارد، آنقدر اين كلام موثر افتاد كه به او گفت : دوباره بگو! دوباره گفت . فيلسوف ، پس از انديشه و تفكر ابراز داشت اين كه گفتي به اعتبار لغت ، محتمل است و از جهت دقت نظر، جايز است .
اين احتمال صحيح و اساسي طبق دستور امام عسكري عليه السلام به نرمي و ملايمت و با حفظ شخصيت فيلسوف تحصيل كرده القا گرديد، از اين رو در وي اثر مفيد گذارده و او را در نوشتن كتاب ، دودل و مردد ساخت . حال اگر همين مطلب با تندي و خشونت ادا مي گرديد، وي را در عقيده خود مقاوم مي نمود و به گفته هايش پافشاري نشان مي داد.(3)

1- فهرست موضوعي غررالحكم ، ص 334.
2- بحارالانوار، ج 5، ص 311.
3- شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق ، ج 2، ص 110.

محدوده آزادي اجتماعي

علي عليه السلام فرموده : ((هر كس به شرايط و لوازم حريت عمل كند، شايسته آزادي است و هر كس در انجام وظايف و مقررات آزادي كوتاهي نمايد، به ذلت بردگي برمي گردد.))(1)
مي گويند در دنياي كنوني اين جمله زبانزد عموم مردم در كشورهاي متمدن است كه : ((در جامعه فرد حق دارد از آزادي به مقداري استفاده كند كه مضر به آزادي ديگران نباشد.))
اين عبارت كوتاه و جامع به مردم همه كشورهاي متمدن فهمانده است كه محدود كردن آزادي فردي و چشم پوشي از اعمال پاره اي از خواهش هاي نفساني ، شرط اساسي استفاده از زندگي اجتماعي است . كسي كه مي خواهد از مزاياي تمدن بهره مند گردد و در جامعه با مردم زندگاني كند، بايد آزادي خود را با آزادي ديگران تطبق دهد و تمايلات خويش را با توجه به مصلحت هاي جامعه اعمال نمايد و اگر از اين دستورات سرپيچي كند، مورد مؤ اخذه قرار مي گيرد و به تناسب تخلفش مجازات مي شود.
مدلول اين عبارت ، مطلب جديدي نيست كه تصور شود، دنياي متمدن امروز به تازگي آن را فهميده و براي حفظ حقوق افراد جامعه و استقرار تمدن ، عملا به كار بسته است .
اين موضوع در دنياي چهارده قرن قبل ، در روزگار پايه گذاري تمدن اسلام مورد توجه رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم بوده و در كمال صراحت از آزادي هاي فردي مضر به حقوق و آزادي ديگران جلوگيري كرده است .
امام باقر عليه السلام فرمود: ((سمرة بن جندب)) در محوطه اي كه متعلق به يكي از انصار بود، درخت خرماي باروري داشت كه راه ورود به آن محوطه ، از خانه مسكوني همان مرد انصاري بود. سمره براي آن كه به درخت خود سركشي كند، بدون اجازه وارد آن خانه مي شد و به محوطه مي رفت . آن مرد انصاري كه از عمل سمره ناراحت شده بود از وي خواست كه هر بار قبل از ورود به منزلش اجازه بگيرد.
ولي سمره به درخواست او توجهي نكرد و همچنان بدون اجازه وارد منزل مي شد. مرد انصاري براي شكايت نزد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم آمد و جريان را به عرض رساند.
حضرت رسول صلي الله عليه و آله و سلم ، سمره را احضار كرد و گفته هاي شاكي را به اطلاعش رساند و صريحا فرمود:
((هر وقت خواستي از منزل انصاري عبور كني ، اجازه بگير!)) سمره از اطاعت امر رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم نيز ابا كرد و از قبول استجازه سر باز زد. حضرت با مشاهده اين وضع پيشنهاد كرد كه درخت خود را بفروشد و ضمنا براي آن كه او را در انجام معامله تشويق فرمايد، قيمت آن را به چند برابر بالا برد و سرانجام فرمود: ((به هر مبلغي كه مايل هستي ، آن را واگذار كن !)) سمره از معامله درخت نيز خودداري كرد و براي فروش آن هر چند به چند برابر قيمت حاضر نشد. سپس حضرت او را به جنبه معنوي متوجه كرد و در مقابل استجازه يا فروش درخت به وي وعده پاداش اخروي داد، ولي سمره باز هم نپذيرفت .
فقال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم لاءنصاري اذهب فافعلها و ارم بها اليه فانه لا ضرر و لا ضرار؛(2)
در اين موقع رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به مرد انصاري فرمود:
((برو درخت را از ريشه در آور و نزد وي بينداز كه اسلام دين ضرر نيست و قانون آسماني آن ، اجازه ضرر زدن ابتدايي يا انتقامي به كسي نمي دهد.))
با تحليل اين قضيه و توجه به نكات آن به خوبي روشن مي شود كه طبق مقررات اجتماعي اسلام ، افراد جامعه در اعمال آزادي هاي فردي خود تا جايي مجازند كه به آزادي ديگران ضرر نرسانند.
اينك توضيح مطلب :
1. مردي از انصار در مدينه مالك محوطه اي است كه خانه مسكوني اش در مجاورت آن قرار دارد و راه ورود به محوطه منحصرا از آن منزل است .
2 - سمرة بن جندب در آن محوطه درخت خرمايي دارد كه بارآورده و مايل است تا برداشت محصول آن مكرر به سركشي آن برود و هر بار بايد از آن خانه رفت و آمد نمايد.
3 - مرد انصاري قانونا در خانه خود داراي آزادي فردي است و كسي حق مزاحمت او را ندارد.
4 - سمرة بن جندب نيز از آن منزل حق عبور دارد و هر وقت مايل باشد، مي تواند از حق خود استفاده نمايد.
5 - براي آن كه سمره از حق خود استفاده كند و به حق اهل خانه نيز ضرر نرسد، مرد انصاري از وي خواست كه قبل از ورود به منزل اجازه بگيرد ولي سمره قبول نكرد.
6 - قضيه بن عرض رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم رسيد و آن حضرت خواسته مرد انصاري را كه بهترين راه براي حفظ حق دو طرف بود، تاييد فرمود و صريحا به سمره امر كرد كه قبل از ورود اجازه بگيرد و او همچنان از قبول آن ابا كرد.
7 - رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به منظور هماهنگ ساختن آزادي هر دو طرف ، از در ديگر وارد شد و به سمره پيشنهاد فرمود كه از حق مالكيت خود استفاده كند و درخت را بفروشد و براي آن كه او را در اين كار تشويق كرده باشد، تا در كمال رغبت و آزادي به معامله اقدام نمايد، تعيين قيمت را، هر چند به چند برابر ارزش واقعي درخت باشد به اختيار او گذارد. به علاوه پيشنهاد خود را با وعده پاداش اخروي تاييد فرمود، ولي سمره خودسر و لجوج از انجام معامله نيز سر باز زد.
8 - روش تند و خودسرانه سمره منافي با مقررات اجتماعي اسلام بود، زيرا حاضر نشد با استيفاي حق خود، حق مرد انصاري را نيز مراعات نمايد و آزادي خويش را با آزادي وي تطبيق دهد و چنين فرد متخلفي در جامعه استحقاق كيفر دارد.
9 - رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم ، براي كيفر سمره به مرد انصاري فرمود: درخت او را از ريشه درآورد و نزدش بيفكند و با اين دستور به وي فهماند كه هر كس در استفاده از آزادي خود تا حدي مجاز است كه به آزادي ديگران ضرر نرساند.
10 - پس از دستور كندن درخت ، فرمود: لا ضرر و لا ضرار با اين عبارت كوتاه ، يك اصل كلي را در اسلام پايه گذاري كرد و به پيروان خود خاطرنشان فرمود كه نه تنها سمره حق ندارد به مرد انصاري ضرر بزند، بلكه اين اصل در اسلام همه جا و براي هميشه لازم الاجراست .
از همين رو فقهاي عاليقدر اسلام ، بر مبناي گفته رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم ((قاعده لا ضرر)) را تاسيس كردند و بر اساس آن در مسائل عبادي و در امور حقوق فردي و اجتماعي و خانوادگي ، صدها حكم و فتوا دادند.
خلاصه تنظيم زندگي اجتماعي و حفظ تمدن انساني ، ايجاب كرده است كه پيامبران خدا و همچنين دانشمندان بشر با وضع قوانين و مقررات لازم و مقيد، آزادي بشر را محدود كنند و افراد جامعه را به سركوبي قسمتي از غرايز و تمايلاتشان وادار نمايند.(3)

1- غررالحكم ، ص 661.
2- الكافي ، ج 5، ص 292.
3- جوان از نظر عقل و احساسات ، ج 2، ص 231.

اظهار علاقه نابه جا!

قال علي بن الحسين عليه السلام : اياك و مصاحبة الاءحمق فانه يريد اءن ينفعك فيضرّك ؛
((از همنشيني با شخص احمق پرهيز كن ، چرا كه او اراده مي كند به نفع تو قدمي برمي دارد ولي بر اثر حماقت و نافهمي ، مايه زيان و ضرر تو مي شود.))
روزي قنبر خدمتگزار علي عليه السلام ، به مجلس يكي از مردان متكبر و تجاوزكار وارد شد. در محضر وي جمعي نشسته بودند. از آن جمله مرد كوته فكر و كم شخصيتي بود كه خود را از شيعيان ثابت قدم علي عليه السلام مي دانست .
موقعي كه قنبر به مجلس وارد شد، آن شيعه موقع ناشناس ، براي احترام قنبر و به پاس مقام شامخ علي عليه السلام از جا برخاست و عملا مقدم وي را گرامي شمرد.
مرد متكبر از اين كار خشمگين شد و به وي گفت : آيا در محضر من براي ورود يك فرد خدمتگزار، قيام مي كني ؟
مرد موقع ناشناس به جاي آن كه سكوت كند و بر جاي خود بنشيند و به خشم تجاوزكار متكبر پايان دهد، جوابي داد كه خشم او را تشديد كرد. گفت : چرا به احترام قنبر قيام نكنم ؟ او به قدري بزرگوار و شريف است كه فرشتگان بال هاي خود را در راه وي مي گسترانند و قنبر روي بال ملائكه راه مي رود.
اين اظهار دوستي نابجا و بي مورد، چنان مرد متكبر را عصبي و ناراحت كرد كه از جاي خود برخاست ، قنبر را صدا زد و به او ناسزا گفت . به علاوه تهديدش كرد كه اين ماجرا بايد پنهان بماند و كسي از كتك زدن و دشنام دادن من آگاه نشود.
طولي نكشيد كه آن شيعه موقع ناشناس و كوته فكر بر اثر مارگزيدگي بستري شد. علي عليه السلام به عيادتش رفت . از فرصت استفاده نمود و به وي فرمود: ((اگر مي خواهي خداوند عافيتت دهد، بايد متعهد شوي كه از اين به بعد نسبت به ما و دوستان ما اظهار علاقه و محبت بي مورد نكني و در محضر دشمنان موجبات زحمت و آزار ما و ياران ما را فراهم نياوري .(1)
آن مرد موقع ناشناس ، اگر شخص فهميده و عاقلي مي بود، هرگز به چنين عمل ناسنجيده و خامي دست نمي زند و بي جهت موجبات هتك و توهين قنبر را فراهم نمي ساخت . آري ! دوست نادان مايه رنج و ملال است . مي خواهد به رفيق خود نفعي برساند، از ناداني به وي ضرر مي زند.(2)

1- سفينة البحار، ص 592.
2- جوان از نظر عقل و احساسات ، ج 2، ص 347.