محدوده آزادي اجتماعي

علي عليه السلام فرموده : ((هر كس به شرايط و لوازم حريت عمل كند، شايسته آزادي است و هر كس در انجام وظايف و مقررات آزادي كوتاهي نمايد، به ذلت بردگي برمي گردد.))(1)
مي گويند در دنياي كنوني اين جمله زبانزد عموم مردم در كشورهاي متمدن است كه : ((در جامعه فرد حق دارد از آزادي به مقداري استفاده كند كه مضر به آزادي ديگران نباشد.))
اين عبارت كوتاه و جامع به مردم همه كشورهاي متمدن فهمانده است كه محدود كردن آزادي فردي و چشم پوشي از اعمال پاره اي از خواهش هاي نفساني ، شرط اساسي استفاده از زندگي اجتماعي است . كسي كه مي خواهد از مزاياي تمدن بهره مند گردد و در جامعه با مردم زندگاني كند، بايد آزادي خود را با آزادي ديگران تطبق دهد و تمايلات خويش را با توجه به مصلحت هاي جامعه اعمال نمايد و اگر از اين دستورات سرپيچي كند، مورد مؤ اخذه قرار مي گيرد و به تناسب تخلفش مجازات مي شود.
مدلول اين عبارت ، مطلب جديدي نيست كه تصور شود، دنياي متمدن امروز به تازگي آن را فهميده و براي حفظ حقوق افراد جامعه و استقرار تمدن ، عملا به كار بسته است .
اين موضوع در دنياي چهارده قرن قبل ، در روزگار پايه گذاري تمدن اسلام مورد توجه رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم بوده و در كمال صراحت از آزادي هاي فردي مضر به حقوق و آزادي ديگران جلوگيري كرده است .
امام باقر عليه السلام فرمود: ((سمرة بن جندب)) در محوطه اي كه متعلق به يكي از انصار بود، درخت خرماي باروري داشت كه راه ورود به آن محوطه ، از خانه مسكوني همان مرد انصاري بود. سمره براي آن كه به درخت خود سركشي كند، بدون اجازه وارد آن خانه مي شد و به محوطه مي رفت . آن مرد انصاري كه از عمل سمره ناراحت شده بود از وي خواست كه هر بار قبل از ورود به منزلش اجازه بگيرد.
ولي سمره به درخواست او توجهي نكرد و همچنان بدون اجازه وارد منزل مي شد. مرد انصاري براي شكايت نزد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم آمد و جريان را به عرض رساند.
حضرت رسول صلي الله عليه و آله و سلم ، سمره را احضار كرد و گفته هاي شاكي را به اطلاعش رساند و صريحا فرمود:
((هر وقت خواستي از منزل انصاري عبور كني ، اجازه بگير!)) سمره از اطاعت امر رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم نيز ابا كرد و از قبول استجازه سر باز زد. حضرت با مشاهده اين وضع پيشنهاد كرد كه درخت خود را بفروشد و ضمنا براي آن كه او را در انجام معامله تشويق فرمايد، قيمت آن را به چند برابر بالا برد و سرانجام فرمود: ((به هر مبلغي كه مايل هستي ، آن را واگذار كن !)) سمره از معامله درخت نيز خودداري كرد و براي فروش آن هر چند به چند برابر قيمت حاضر نشد. سپس حضرت او را به جنبه معنوي متوجه كرد و در مقابل استجازه يا فروش درخت به وي وعده پاداش اخروي داد، ولي سمره باز هم نپذيرفت .
فقال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم لاءنصاري اذهب فافعلها و ارم بها اليه فانه لا ضرر و لا ضرار؛(2)
در اين موقع رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به مرد انصاري فرمود:
((برو درخت را از ريشه در آور و نزد وي بينداز كه اسلام دين ضرر نيست و قانون آسماني آن ، اجازه ضرر زدن ابتدايي يا انتقامي به كسي نمي دهد.))
با تحليل اين قضيه و توجه به نكات آن به خوبي روشن مي شود كه طبق مقررات اجتماعي اسلام ، افراد جامعه در اعمال آزادي هاي فردي خود تا جايي مجازند كه به آزادي ديگران ضرر نرسانند.
اينك توضيح مطلب :
1. مردي از انصار در مدينه مالك محوطه اي است كه خانه مسكوني اش در مجاورت آن قرار دارد و راه ورود به محوطه منحصرا از آن منزل است .
2 - سمرة بن جندب در آن محوطه درخت خرمايي دارد كه بارآورده و مايل است تا برداشت محصول آن مكرر به سركشي آن برود و هر بار بايد از آن خانه رفت و آمد نمايد.
3 - مرد انصاري قانونا در خانه خود داراي آزادي فردي است و كسي حق مزاحمت او را ندارد.
4 - سمرة بن جندب نيز از آن منزل حق عبور دارد و هر وقت مايل باشد، مي تواند از حق خود استفاده نمايد.
5 - براي آن كه سمره از حق خود استفاده كند و به حق اهل خانه نيز ضرر نرسد، مرد انصاري از وي خواست كه قبل از ورود به منزل اجازه بگيرد ولي سمره قبول نكرد.
6 - قضيه بن عرض رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم رسيد و آن حضرت خواسته مرد انصاري را كه بهترين راه براي حفظ حق دو طرف بود، تاييد فرمود و صريحا به سمره امر كرد كه قبل از ورود اجازه بگيرد و او همچنان از قبول آن ابا كرد.
7 - رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به منظور هماهنگ ساختن آزادي هر دو طرف ، از در ديگر وارد شد و به سمره پيشنهاد فرمود كه از حق مالكيت خود استفاده كند و درخت را بفروشد و براي آن كه او را در اين كار تشويق كرده باشد، تا در كمال رغبت و آزادي به معامله اقدام نمايد، تعيين قيمت را، هر چند به چند برابر ارزش واقعي درخت باشد به اختيار او گذارد. به علاوه پيشنهاد خود را با وعده پاداش اخروي تاييد فرمود، ولي سمره خودسر و لجوج از انجام معامله نيز سر باز زد.
8 - روش تند و خودسرانه سمره منافي با مقررات اجتماعي اسلام بود، زيرا حاضر نشد با استيفاي حق خود، حق مرد انصاري را نيز مراعات نمايد و آزادي خويش را با آزادي وي تطبيق دهد و چنين فرد متخلفي در جامعه استحقاق كيفر دارد.
9 - رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم ، براي كيفر سمره به مرد انصاري فرمود: درخت او را از ريشه درآورد و نزدش بيفكند و با اين دستور به وي فهماند كه هر كس در استفاده از آزادي خود تا حدي مجاز است كه به آزادي ديگران ضرر نرساند.
10 - پس از دستور كندن درخت ، فرمود: لا ضرر و لا ضرار با اين عبارت كوتاه ، يك اصل كلي را در اسلام پايه گذاري كرد و به پيروان خود خاطرنشان فرمود كه نه تنها سمره حق ندارد به مرد انصاري ضرر بزند، بلكه اين اصل در اسلام همه جا و براي هميشه لازم الاجراست .
از همين رو فقهاي عاليقدر اسلام ، بر مبناي گفته رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم ((قاعده لا ضرر)) را تاسيس كردند و بر اساس آن در مسائل عبادي و در امور حقوق فردي و اجتماعي و خانوادگي ، صدها حكم و فتوا دادند.
خلاصه تنظيم زندگي اجتماعي و حفظ تمدن انساني ، ايجاب كرده است كه پيامبران خدا و همچنين دانشمندان بشر با وضع قوانين و مقررات لازم و مقيد، آزادي بشر را محدود كنند و افراد جامعه را به سركوبي قسمتي از غرايز و تمايلاتشان وادار نمايند.(3)

1- غررالحكم ، ص 661.
2- الكافي ، ج 5، ص 292.
3- جوان از نظر عقل و احساسات ، ج 2، ص 231.

اظهار علاقه نابه جا!

قال علي بن الحسين عليه السلام : اياك و مصاحبة الاءحمق فانه يريد اءن ينفعك فيضرّك ؛
((از همنشيني با شخص احمق پرهيز كن ، چرا كه او اراده مي كند به نفع تو قدمي برمي دارد ولي بر اثر حماقت و نافهمي ، مايه زيان و ضرر تو مي شود.))
روزي قنبر خدمتگزار علي عليه السلام ، به مجلس يكي از مردان متكبر و تجاوزكار وارد شد. در محضر وي جمعي نشسته بودند. از آن جمله مرد كوته فكر و كم شخصيتي بود كه خود را از شيعيان ثابت قدم علي عليه السلام مي دانست .
موقعي كه قنبر به مجلس وارد شد، آن شيعه موقع ناشناس ، براي احترام قنبر و به پاس مقام شامخ علي عليه السلام از جا برخاست و عملا مقدم وي را گرامي شمرد.
مرد متكبر از اين كار خشمگين شد و به وي گفت : آيا در محضر من براي ورود يك فرد خدمتگزار، قيام مي كني ؟
مرد موقع ناشناس به جاي آن كه سكوت كند و بر جاي خود بنشيند و به خشم تجاوزكار متكبر پايان دهد، جوابي داد كه خشم او را تشديد كرد. گفت : چرا به احترام قنبر قيام نكنم ؟ او به قدري بزرگوار و شريف است كه فرشتگان بال هاي خود را در راه وي مي گسترانند و قنبر روي بال ملائكه راه مي رود.
اين اظهار دوستي نابجا و بي مورد، چنان مرد متكبر را عصبي و ناراحت كرد كه از جاي خود برخاست ، قنبر را صدا زد و به او ناسزا گفت . به علاوه تهديدش كرد كه اين ماجرا بايد پنهان بماند و كسي از كتك زدن و دشنام دادن من آگاه نشود.
طولي نكشيد كه آن شيعه موقع ناشناس و كوته فكر بر اثر مارگزيدگي بستري شد. علي عليه السلام به عيادتش رفت . از فرصت استفاده نمود و به وي فرمود: ((اگر مي خواهي خداوند عافيتت دهد، بايد متعهد شوي كه از اين به بعد نسبت به ما و دوستان ما اظهار علاقه و محبت بي مورد نكني و در محضر دشمنان موجبات زحمت و آزار ما و ياران ما را فراهم نياوري .(1)
آن مرد موقع ناشناس ، اگر شخص فهميده و عاقلي مي بود، هرگز به چنين عمل ناسنجيده و خامي دست نمي زند و بي جهت موجبات هتك و توهين قنبر را فراهم نمي ساخت . آري ! دوست نادان مايه رنج و ملال است . مي خواهد به رفيق خود نفعي برساند، از ناداني به وي ضرر مي زند.(2)

1- سفينة البحار، ص 592.
2- جوان از نظر عقل و احساسات ، ج 2، ص 347.

گرسنگي !

عن اءبي عبدالله عليه السلام قال انّما بني الجسد علي الخبز؛ (1)
حضرت صادق عليه السلام فرمود: ((بدن آدمي بر غذا پايه ريزي شده است .))
همه قواي عقلي و معنوي و تمام تمايلات غريزي كه در نهاد آدمي وجود دارند، از غذا كسب نيرو مي كنند و زماني به جنبش و حركت مي آيند و فعاليت هاي طبيعي خود را آغاز مي كنند كه احتياج به غذا برطرف گشته و شكم سير شده باشد.
انسان گرسنه به مسائل عقلي و علمي فكر نمي كند. به زيبايي و جمال توجه ندارد. از جاه و مقام سخن نمي گويد. عشق و شهوت در مزاجش بي فروغ مي شود و انتقام جويي و غضبش به خمودي مي گرايد. انسان گرسنه سرمايه هاي معنوي و مذهبي را از ياد مي برد.
عدل و انصاف ، رحمت و راءفت ، دوستي و رفاقت و ساير عواطف انساني را به دست فراموشي مي سپارد و خلاصه در نظر انسان گرسنه چيزي به زيبايي و محبوبيت غذا نيست . تنها آرزويش به دست آوردن خوراك است و جز به سير كردن شكم خود به چيزي فكر نمي كند.
در نظر مردي كه از گرسنگي نزديك به هلاكت است ، يك ظرف طعام ممكن است به همان اندازه زيبا باشد كه يك زن زيبا در نظر يك جوان ! اگر همين جوان هم دچار گرسنگي شود، زيباترين پريان در نظرش زيبا نخواهد بود و شايد در نظر او چنين پري پيكري براي خوردن مناسب تر باشد.
در قرن سوم هجري ، مردي به نام ((علي بن محمد)) كه بعدا به ((صاحب الزنج)) معروف شد، در بصره قيام كرد و سياه پوستان را كه در آن موقع در بصره زياد بودند، گرد خود جمع نمود و به عنوان آزاد ساختن نژاد سياه ، علم طغيان برافراشت . آتش فتنه و فساد روشن كرد و شهر بصره را در آشفتگي و هرج و مرج فرو برد. آن فتنه وحشت زا و خونين ، در حدود پانزده سال به طول انجاميد و در خلال اين مدت ناامني و وحشت سراسر آن منطقه را گرفته بود. ده ها هزار نفر از صغير و كبير كشته شدند. اموال و اعراض بسياري از مردم بر باد رفت . كشاورزي تعطيل شد و رفته رفته خواربار ناياب گرديد. كار گرسنگي به جايي كشيد كه مردم از گوشت سگ ها و گربه ها تغذيه مي كردند و اگر يك نفر مي مرد، گوشت او را بين خود تقسيم مي نمودند.
سربازان صاحب الزنج نيز از فشار قحطي و گرسنگي مصون نماندند و در جبهه جنگ با لشكر خليفه وقت ، از گوشت سربازان كشته سد جوع مي كردند.(2)
نقل شده است كه در ايام سختي و قحطي بصره ، زني را ديدند كه سر بريده انساني را در دست گرفته و گريه مي كند. از وي سبب گريه اش را پرسيدند. او جواب داد مردم گرد خواهر محتضرم جمع شدند تا بميرد و گوشتش را بخورند. هنوز خواهرم نمرده بود كه او را قطعه قطعه كردند و گوشتش را تقسيم نمودند و از آن گوشت به من سهمي ندادند. فقط سر بريده خواهرم را به من دادند و در اين تقسيم نسبت به من ستم نمودند.(3)
بلاي عظيم گرسنگي آنچنان آدمي را از خود بي خود مي كند و عواطف انساني را نابود مي سازد كه وقتي زن زنده اي را در مقابل ديده خواهرش قطعه قطعه مي كنند، از كشتن وي اظهار ناراحتي و شكايت نمي نمايد، بلكه از اين جهت شكايت دارد و اشك مي ريزد كه از گوشت بدن خواهرش بي نصيب مانده و به وي سهمي نداده اند. مهمتر از عواطف خواهري ، مهر و محبت سوزان مادري است كه آن نيز در شدت قحطي و گرسنگي بر باد مي رود.(4)

1- الكافي ، ج 6، ص 286.
2- لغت نامه دهخدا، صاحب الزنج ، ص 31.
3- تتمة المنتهي ، ص 380.
4- جوان از نظر عقل و احساسات ، ج 2، ص 404.

كمك ملائكه به نمازگزار هنگام مرگ
قال الصادق - عليه السلام - :
ان ملك الموت يدفع الشيطان عن المحافظ علي الصلوة و يلفنه شهادة ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله في تلك الحالة العظيمة ؛
همانا (ملك الموت ) شيطان را در دم مرگ از كسي كه حافظ نماز است ، دور مي كند و شهادت بر وحدانيت خدا و رسالت رسول خدا (ص ) را در هنگام هولناك مرگ به او تلقين مي كند (توفيق شهادتين پيدا مي كند) .
(وسائل الشيعه ، ج 3 ، ص 19)

سازندگي نماز
قال رسول الله - صلي الله عليه وآله - :
لاصلوة لمن لم يطع الصلوة ، و طاعة الصلوة ان تنهي عن الفحشاء و المنكر ؛
كسي كه مطيع نماز نباشد ، نمازش كامل نيست و اطاعت از نماز همان دوري از فحشاء و منكر است . (نمازي نيست براي كسي كه اطاعت و پيروي از نماز نكند . سپس پيامبر (ص ) مي افزايد : طاعت و پيروي از نماز به اين است كه نماز او را از فحشاء و منكرات و زشتيها باز دارد . )
(بحارالانوار ، ج 82 ، ص 198)